Wątroba raczej nie jest celebrytką, „żyje” trochę w cieniu. Podobnie jak serce i nerki, można ją przeszczepić, jednak gdy poważnie niedomaga i jest niewydolna, nie da się jej podpiąć pod aparaturę, która ją zastąpi, choć na jakiś czas. W przypadku niewydolności nerek możemy stosować leczenie nerkozastępcze (dializy), gdy niewydolne jest serce, można ratować życie w oczekiwaniu na dawcę, korzystając ze „sztucznego” zamiennika. Bez wątroby – nie da się żyć.
Może to mit o Prometeuszu przyczynił się do powszechnego przekonania, że wątroba sobie „jakoś” poradzi? Faktycznie, wątroba jest narządem o zadziwiająco dużych zdolnościach regeneracyjnych. Wynika to z jej budowy i powtarzalności pewnych jednostek strukturalno-funkcjonalnych. Można całkiem dobrze żyć ze stosunkowo niewielkim fragmentem wątroby, jednak w przeciwieństwie do mitologicznej opowieści – nie odradza się ona codziennie na nowo i nie powraca do wyjściowego stanu. Wątrobie wiele zawdzięczamy. To ona w głównej mierze jest odpowiedzialna za detoksykację organizmu: neutralizuje toksyny, pochodzące z alkoholu, leków i środowiska (konserwanty, hormony). Przekształca i magazynuje związki chemiczne powstające w procesie przemiany materii w cząsteczki, które bezpiecznie mogą zostać wydalone z naszego organizmu. Wątroba bierze udział w przemianach hemu będącego składnikiem niezbędnej do oddychania hemoglobiny. Wytwarza także ok. 1,5 litra żółci na dobę, niezbędnej w procesie trawienia tłuszczów. Wątroba to także wielki producent i logistyk. Tu zachodzi produkcja wielu niezbędnych do życia składników pokarmowych, przekształcenie węglowodanów w glukozę i magazynowanie w formie glikogenu, synteza lipoprotein, fosfolipidów oraz cholesterolu, a także rozkład tłuszczów do kwasów tłuszczowych. Wątroba odpowiada za syntezę i rozkład białek: tutaj odbywa się produkcja aminokwasów, białek osocza oraz czynników krzepnięcia krwi. Wątroba to nasz magazyn wit. A, wit. B12, wit. C oraz żelaza. Mówimy, że odporność powstaje w jelitach, ale bez zdrowej wątroby trudno mówić o dobrej odporności. W tkance wątroby filtrowane i wyłapywane są bakterie, grzyby, wirusy, inne zbędne cząsteczki, takie jak fragmenty komórek, fragmenty białek, produkty procesów zapalnych, kompleksy immunologiczne. To narząd, który pracuje na co najmniej kilka etatów. Szkodzi jej przede wszystkim alkohol, palenie papierosów, leki, wirusy, dieta obfitująca w cukry proste i tłuste, wysoko przetworzone produkty, choroby pasożytnicze, nadciśnienie, otyłość, stany zapalne i bezruch.
Aktualnie najbardziej powszechną w Polsce i na świecie chorobą przewlekłą wątroby jest tzw. stłuszczeniowa choroba wątroby, związana z dysfunkcją metaboliczną (MASLD). Szacuje się, że w Polsce może ona dotyczyć blisko 30% społeczeństwa (!). Występuje u 50% osób z zaburzeniami lipidowymi, 70% osób z cukrzycą typu 2. oraz u ponad 90% osób z otyłością olbrzymią (BMI>40kg/m2). Część z pacjentów może nie wiedzieć o tej chorobie i dowiaduje się o niej „przy okazji”: podczas rutynowego badania USG lub stwierdzenia podwyższonych poziomów enzymów wątrobowych. Choć jest ona skorelowana z otyłością, może dotyczyć także osób szczupłych (z prawidłowym BMI) z otyłością brzuszną. MASLD jest jedną z głównych przyczyn rozwoju marskości wątroby, raka wątrobowokomórkowego i transplantacji wątroby w krajach rozwiniętych. Szacuje się także, że do 2030 roku liczba chorych się podwoi. Główną przyczyną MASLD jest nieprawidłowy styl życia: nadmierna podaż energii, brak aktywności fizycznej, które stopniowo doprowadzają do rozwoju zaburzeń metabolicznych: najpierw nadwagi, potem otyłości, insulinooporności, stanu przedcukrzycowego, cukrzycy, nadciśnienia tętniczego i zaburzeń lipidowych. MASLD rozwija się powoli, przez długi czas bezobjawowo, a z czasem pojawiające się symptomy mogą być niecharakterystyczne. Zwykle to dyskomfort w prawym podżebrzu, uczucie pełności oraz przewlekłe zmęczenie. Bardzo istotne jest więc wczesne rozpoznanie MASLD, ocena zaawansowania choroby (czyli określenie stopnia jej włóknienia) oraz wprowadzenie kompleksowego, interdyscyplinarnego leczenia. Pierwszym filarem terapii jest leczenie otyłości i redukcja około 10% wyjściowej masy ciała w ciągu kilku miesięcy (najlepiej ok. 0,5 kg
tygodniowo). Taka redukcja tkanki tłuszczowej u połowy pacjentów przyczynia się do zmniejszenia procesu włóknienia. Aktywność fizyczna (sprzyjająca utracie masy ciała), niezależnie od samej redukcji tkanki tłuszczowej, zmniejsza zawartość tłuszczu w wątrobie. Zaleca się głównie szybkie spacery, pływanie, jazdę na rowerze – najlepiej około 5-7 godzin w tygodniu.
Co można zrobić, by ograniczyć ryzyko powstania MASLD? Oprócz codziennej aktywności fizycznej istotne jest ograniczenie spożycia cukrów prostych, szczególnie fruktozy. Fruktoza (zwłaszcza pochodząca z produktów wytwarzanych przemysłowo) znacznie nasila wątrobową syntezę trójglicerydów i zaburza proces syntezy tłuszczów. Ponadto cukier ten zwiększa powstawanie kwasu moczowego w ustroju, co może indukować stres oksydacyjny i potęgować rozwój choroby. Fruktoza naturalnie występuje w miodzie, wielu owocach (jabłka, gruszki, brzoskwinie, mango, suszone owoce), ale także powszechnie dodawana jest jako substancja słodząca do wielu produktów spożywczych (napoje gazowane, syropy owocowe, koncentraty soków). Warto czytać etykiety i wybierać te produkty, które nie zawierają cukru dodanego, ewentualnie zawierają go jak najmniej. Pamiętajmy, że cukier znajdziemy pod różnymi nazwami: syrop glukozowo-fruktozowy, sacharoza, glukoza, fruktoza, syrop kukurydziany, syrop słodowy, słód jęczmienny, syrop z agawy, cukier klonowy, maltoza, maltodekstryny, miód i in. Alkohol jest niezależnym toksycznym czynnikiem dla wątroby, warto zatem eliminować lub choć ograniczać jego spożycie, ponieważ nie ma „bezpiecznej porcji alkoholu”. Najkorzystniejsze modele żywieniowe w profilaktyce oraz leczeniu tej choroby to dieta śródziemnomorska i dieta DASH. Te strategie żywieniowe, obfitujące w produkty pełnoziarniste, oliwę z oliwek, warzywa, ryby, orzechy i nasiona roślin strączkowych oraz ubogie w cukry, sól i przetworzone mięso sprawdzą się najlepiej. Można także rozważyć dietę wegetariańską lub flieksitariańską. Ważne, by ograniczyć spożycie tłustych produktów odzwierzęcych (tłustego mięsa i jego przetworów, tłustego nabiału, masła, smalcu) i zastąpić je olejami roślinnymi (z wyjątkiem tropikalnych: palmowego i kokosowego). Zalecane tłuszcze roślinne, bogate w zdrowe wielonienasycone kwasy tłuszczowe i antyoksydacyjną witaminę E – zmniejszają stan zapalny. Związki lipotropowe, takie jak cholina, metionina, foliany, inozytol, witaminy z grupy B pomagają uwolnić wątrobę od nadmiaru tłuszczu. Tłuszcze „trans” pochodzące z żywności przetworzonej, fast-food, przekąsek, gotowych ciast, wafelków, chipsów, ciasteczek, słodyczy to zabójstwo dla wątroby. Unikaj ich jak ognia.
Pij kawę! Wypijanie 2-3 filiżanek czarnej kawy zmniejsza insulinooporność oraz ryzyko włóknienia wątroby. Bogactwo polifenoli pochodzących z kawy działa ochronnie na hepatocyty, pod warunkiem, że… będzie to kawa prawdziwa, bez słodkich dodatków i nie „rozpuszczalna”.
W każdym posiłku uwzględniaj porcję kolorowych warzyw (minimum 400-500g dziennie), najlepiej w objętości 150-200g na posiłek. Warzywa zawierają wiele cennych składników prozdrowotnych: błonnik, witaminy, składniki mineralne, polifenole. Ich różnorodność to fundament zdrowego stylu żywienia. Warto zwrócić uwagę na proporcje między warzywami a owocami. Warzywa powinny być jedzone częściej niż owoce, ze względu na zawarte w owocach cukry proste.
Warto zmienić przyzwyczajenia w kontekście sposobu przygotowywania dań, unikać smażenia w głębokim tłuszczu na rzecz gotowania, gotowania na parze, pieczenia, duszenia bez wcześniejszego obsmażania. Potrawy przygotowane w ten sposób są łatwiej strawne i mniej kaloryczne. W Polsce bardzo popularne jest stosowanie suplementów takich jak sylimaryna czy fosfolipidy sojowe (czasem w połączeniu z choliną czy ornityną). Za podstawowe działanie fosfolipidów uważa się przyspieszenie regeneracji i stabilizację błon komórkowych, hamowanie utleniania lipidów oraz hamowanie syntezy kolagenu. Stosowanie ich ma swoje uzasadnienie, ale wyłącznie jako element wspomagający efekty zmiany stylu życia.
MASLD wiąże się z uogólnionym stanem zapalnym, ekspozycja na bakteryjne lipopolisacharydy i inne endotoksyny drobnoustrojów może przyspieszać produkcję w wątrobie czynników nasilających stres oksydacyjny, a tym samym pogłębiać ryzyko rozwoju marskości wątroby u chorych z MASLD. Dlatego tak istotne jest zadbanie o właściwy skład mikrobiomu jelitowego. Osoby ze stłuszczoną wątrobą często chorują na inne choroby przewlekłe i zalecenia zawsze muszą być dopasowane do indywidualnej sytuacji zdrowotnej. Inne zalecenia zarekomendujemy w MASLD, inne już w marskości wątroby (wyrównanej lub niewyrównanej), a jeszcze inne osobie przygotowywanej do przeszczepu czy z już rozwiniętym nowotworem tego narządu.
Agnieszka Kobalczyk-Rohde
dietetyk kliniczny, psychodietetyk prowadzi Gabinet Dietetyczny w Koszalinie (Przychodnia Specjalistyczna PulsMed, ul. Stoczniowców 11-13)
tel. 791 208 330, koszalin.dietetyk@gmail.com,
facebook.com/koszalin.dietetyk
