Jest rok 1923. W gabinecie, gdzie chaos niestarannie rozłożonych książek splata się z porannym światłem, kobieta zapada się w głęboki fotel, podtrzymując na kolanach otwarty notatnik. Jej nieobecny wzrok wędruje w daleką przestrzeń,a delikatne promienie słońca przenikają przez okno, oświetlają dym, który unosi się z zapalonego papierosa w jej dłoni. Przynajmniej właśnie w taki sposób angielską pisarkę Virginię Woolf, niesamowicie zagraną przez Nicole Kidman, portretował Stephen Daldry w filmie „Godziny” z 2002 roku. Kto tego filmu jeszcze nie widział, szczerze do tego zachęcam, bo będzie to słodko – gorzkie doświadczenie.
Choć film Daldry’ego dokonuje doskonałej analizy losów kobiet poprzez przedstawienie trzech bohaterek żyjących w różnych epokach na przestrzeni ostatnich 100 lat, należy pamiętać, że jest to jednak dzieło fikcyjne. W związku z tym postanowiłam zwrócić się ku osobistej lekturze utworów Virginii Woolf, które ukazują, że życie i twórczość kobiet piszących w zdominowanym przez mężczyzn środowisku były pełne wyzwań. Najbardziej wyrazisty obraz wyłania się z lektury eseju „Własny pokój”, opublikowanego w 1929 roku, który bazuje na dwóch wykładach wygłoszonych przez Virginię na Uniwersytecie Cambridge – instytucji, która jako pierwsza w Anglii utworzyła program studiów poświęcony wyłącznie kobietom. Warto w tym miejscu pokrótce przypomnieć początki ruchu feministycznego.
Pierwsza fala feminizmu i jej skutki
Początek ruchu feministycznego datuje się na rok 1830. Na ten czas przypada rozpoczęcie „pierwszej fali” feminizmu, chociaż korzenie idei im bliskich sięgają znacznie wcześniejszego okresu. Historycy wskazują, że początki można odnaleźć już w epoce średniowiecza, jednak dostępne informacje na ten temat są ograniczone. Powodem tego jest systematyczne pomijanie kobiet w procesie tworzenia historii, gdyż to mężczyźni dysponowali władzą definiowania tego, co uznawane jest za istotne w historii. W rezultacie obecnie udokumentowana historia została ukształtowana z perspektywy męskiej, a doświadczenia mężczyzn, często błędnie, uchodzą za uniwersalne dla całej ludzkości. Pierwsza fala feminizmu obejmowała działania sufrażystek w Europie i Stanach Zjednoczonych w latach 1830-1920, które koncentrowały się na reformie prawa rodzinnego, uzyskaniu praw wyborczych oraz poprawie warunków ekonomicznych życia kobiet.
Po długotrwałych zmaganiach pod koniec XIX wieku sytuacja kobiet uległa znaczącej zmianie. Kobiety zyskały szerszy dostęp do edukacji, w tym szkół oraz instytucji artystycznych i społecznych, mimo że wciąż pozostawały niemal całkowicie pozbawione prawa do głosowania. Na przełomie wieków stopniowo zaczęły zdobywać prawa wyborcze oraz głośno domagały się dostępu do wyższego wykształcenia i zatrudnienia zawodowego. W tym samym okresie w literaturze popularnej pojawił się nowy model bohaterki, reprezentujący kobiety, które sprzeciwiały się wartościom wówczas dominującym w konserwatywnym społeczeństwie. To zjawisko przyczyniło się do kształtowania nowego wzoru kobiety na przełomie wieku. Charakteryzowało się ono aktywnym stylem życia, w którym kobiety eksperymentowały z różnymi formami ekspresji, takimi jak picie alkoholu, palenie papierosów, pisanie książek oraz prowadzenie żywego życia towarzyskiego. Po pierwszej wojnie światowej zaczęto dostrzegać rolę kobiety pracującej, co było odpowiedzią na zmieniające się warunki społeczne tamtych czasów. To zjawisko związane było także ze wzrastającym znaczeniem kobiet jako konsumentek, gdyż miały one coraz większą swobodę w zarządzaniu własnymi finansami.
Postulat niezależności
Pomimo obecności kobiet na uniwersytetach w latach 20. XX wieku, wciąż nie korzystały one z przywilejów, którymi cieszyli się mężczyźni. Przykładem tego jest sytuacja, w której, jak wskazuje Virginia, aby uzyskać dostęp do biblioteki uniwersyteckiej, kobiety musiały pojawić się w towarzystwie członka college’u lub przedstawić list polecający. Podział na żeńskie i męskie college’e był widoczny nie tylko w granicach wyznaczonych przez mury, kadrze i płci studentów, ale również w środkach finansowych przeznaczanych na te instytucje. Utworzenie wyższej szkoły dla kobiet wymagało od nich zebrania funduszy na jej działalność od darczyńców. To zadanie nie było proste i wymagało dużo determinacji, o czym wspomina edukatorka i pisarka Lady Stephen: „Powiedziano nam, że powinniśmy się ubiegać co najmniej 30 000 funtów… Nie jest to wielka suma, zważywszy, że w całej Wielkiej Brytanii, Irlandii i Koloniach istnieje obecnie tylko jeden tego rodzaju college, a także zważywszy, jak łatwo udaje się zebrać ogromne sumy na szkoły dla chłopców. Jeśli jednak weźmie się pod uwagę, jak niewielu ludzi naprawdę życzy sobie, by kobiety zdobywały wykształcenie, suma ta okaże się bardzo znaczna”.
W sytuacji, w której konieczne było oszczędne zarządzanie środkami oraz rezygnacja z udogodnień typowych dla męskich instytutów, takich jak liczne grono pracowników obsługi, osobne pokoje czy wyszukane trzydaniowe obiady serwowane z winem i przepiórkami, posiłki stały się jednym z kluczowych elementów powieści Virginii, a także inspiracją dla tytułu niniejszego artykułu. Rozwijając dalej tę myśl we „Własnym pokoju”, autorka zauważa, że gdyby jej matka, a wcześniej matka jej matki miały możliwość zarabiania pieniędzy i inwestowania ich w fundowanie żeńskich uniwersytetów, to ich posiłki mogłyby składać się z przepiórek w otoczeniu różnorodnych sałatek oraz butelki wina. Historia jednak pokazuje, że tak się nigdy nie stało; kobiety nie dysponowały funduszami, które mogłyby przekazać swoim córkom na rozwój i przyjemności. Nawet jeśli udałoby im się zarabiać pomiędzy obowiązkami domowymi a opieką nad dziećmi, to w świetle XIX-wiecznego prawa nie mogłyby one posiadać tych pieniędzy na własność. Kluczowe przesłanie płynące z tych rozważań stanowi puentę całego eseju – każda kobieta powinna mieć zapewnione niezależne źródło dochodu oraz przestrzeń, w której mogłaby skupić się na pracy, w oderwaniu od domowych obowiązków i codziennej krzątaniny, które ją obciążają. Idea ta pozostaje wciąż żywa.
Sto lat później
Jakie znaczenie ma dla nas krótkie przytoczenie sytuacji kobiet sprzed niemal stu lat, spisane przez Virginię Woolf? Warto wrócić do jej słów, w których wyraża marzenia o tym, co mogłoby się zdarzyć, gdyby przodkinie kobiet żyjących w 1929 roku miały pełną zdolność do zarabiania i inwestowania pieniędzy: „Byłybyśmy, być może, podróżniczkami lub pisarkami; snułybyśmy się leniwie po najszacowniejszych zakątkach Ziemi; siedziałybyśmy zamyślone na stopniach Partenonu lub też szłybyśmy o dziesiątej do jakiegoś biura i wracały do domu o rozsądnej porze, powiedzmy o pół do piątej, po to, by popisać nieco poezji”. Dzisiaj kobiety mogą być podróżniczkami, pisarkami, mogą prowadzić własne biznesy lub wychodzić rano do biura i wracać o takiej porze, aby znaleźć jeszcze chwilę dla siebie. Mogą także mieć na swoich stołach posiłki złożone z najlepszej jakości produktów. Co prawda nie ma miejsca na to w murach uniwersyteckich, ale współcześnie ich specyfika, charakter i możliwości finansowe raczej ograniczają takie udogodnienia dla wszystkich, niezależnie od płci. Uświadomienie sobie, że coś, co było wartością tak cenną i trudną do osiągnięcia dla naszych prababek, dzisiaj staje się codziennością, jest bardzo budujące. Choć opis ten może budzić optymizm, należy zauważyć, że wciąż istnieją obszary, w których kobiety są marginalizowane, a ich udział w różnych aspektach życia społecznego pozostaje ograniczony z powodu zobowiązań, takich jak wychowywanie dzieci czy ograniczenia finansowe.
W ostatnich dekadach wiele kobiet na całym świecie podjęło zatrudnienie, jednakże analiza wynagrodzeń w różnych krajach, sektorach ekonomicznych oraz zawodach wykazuje, że w każdym przypadku wynagrodzenia kobiet są niższe niż mężczyzn. Dodatkowo kobiety nadal w większości ponoszą obowiązki związane z prowadzeniem gospodarstw domowych. Na całym świecie wykonują trzykrotnie więcej nieodpłatnej pracy opiekuńczej niż mężczyźni. Międzynarodowy Fundusz Walutowy szacuje, że obejmuje to dwukrotnie więcej czasu poświęconego opiece nad dziećmi oraz czterokrotnie więcej pracy związanej z utrzymaniem domu. Dlatego tak ważne jest, aby podejmować dyskusje na temat zmian w pozycji kobiet, podkreślając ich osiągnięcia, jednocześnie nie zapominając o tych kobietach, które z powodów materialnych lub rasowych nie mają dostępu do tych samych możliwości.
Warto zwrócić uwagę na bardziej subtelne formy dyskryminacji kobiet, które manifestują się w zaprzeczaniu istnieniu problemu dyskryminacji ze względu na płeć, nieprzychylnym podejściu do idei równouprawnienia oraz odmowie rozważenia propozycji zmian w prawie, mających na celu poprawę sytuacji kobiet. Istotną rolę odgrywa również współczesna kultura popularna, która, pomimo atrakcyjnych form, często reprodukuje stereotypowe wizerunki kobiet, wspierając męską dominację. W odpowiedzi na współczesne nierówności działają nie tylko ruchy feministyczne, ale także różnorodne inicjatywy, które mają na celu podkreślenie i docenienie roli kobiet. Należą do nich prace naukowe i dydaktyczne, skoncentrowane na „odzyskiwaniu” oraz redefiniowaniu historii, odkrywaniu zapomnianych bohaterek, które osiągnęły znaczące sukcesy i których dokonania zasługują na to, aby na nowo zagościły w naszej pamięci oraz świadomości.
