Portret pewnej rodziny

Równo dwa wieki temu, gdy zaledwie 15-letni Fryderyk Chopin szykował się w Warszawie do występu przed rosyjskim carem, a rok starszy Julek Słowacki rozpoczynał w Wilnie studia prawnicze, w dalekim pruskim Koszalinie pewien młody drukarz i wydawca pisał artykuł wstępny do próbnego numeru pierwszej w mieście lokalnej gazety.

Był marzec 1825 roku. Autor wstępniaka nie był dziennikarzem, ale był związany z branżą wydawniczą od szesnastego roku życia. Nazywał się Friedrich Hendess i od roku prowadził przekazaną mu przez ojca koszalińską filię wydawnictwa C.G. Hendess.

Drukarz i księgarz

Ojciec Friedricha, Carl Gottlieb Hendess przyszedł na świat
w 1766 roku w Bobolicach, w rodzinie administratora kościelnego. Sztuki drukarskiej uczył się w Marienwerder (obecnie Kwidzyn), a później w Królewcu, Gdańsku i Berlinie. W 1798 roku trafił do Stargardu, gdzie rozpoczął pracę w drukarni należącej do wdowy po Johannie Ludwigu Kunstcie. Wkrótce potem ożenił się z jej prawnuczką i jedyną spadkobierczynią, co pozwoliło mu wejść do elity miasta. Jako drukarz i koncesjonowany wydawca rządowy został wybrany do tamtejszej rady miejskiej. Gdy w 1816 roku Koszalin został ustanowiony siedzibą władz rejencji, Hendess dzięki koncesji otrzymał propozycję drukowania rządowych zarządzeń ukazujących się w „Gazecie Rządowej Królewskiej Rejencji w Koszalinie” („Amts-Blatt der Königlichen Regierung zu Cöslin”) i już w sierpniu tego samego roku ukazał się jej pierwszy numer. Od tej pory prowadził swoją firmę w dwóch miastach: Stargardzie i Koszalinie. Jego koszalińska drukarnia, wyposażona w dwie prasy, mieściła się w nieistniejącym już budynku na rogu dzisiejszych ulic Zwycięstwa i Grodzkiej. Siedziba szybko okazała się zbyt mała dla prowadzonej działalności, którą był nie tylko druk, ale również handel książkami i muzykaliami. Gdy decyzją burmistrza Brauna zdecydowano o wyburzeniu części dawnych murów obronnych i rozbudowie miasta w kierunku wschodnim, w 1822 roku Hendess zakupił działkę na ówczesnym przedmieściu Fryderyka Wilhelma (Friedrich-Wilhelm-Vorstadt) i przy finansowym wsparciu z  królewskiej kasy wybudował tam nową siedzibę swojego zakładu przy dzisiejszej ulicy Andersa 20. W 1824 roku przekazał kierowanie zakładem najstarszemu synowi Friedrichowi. Zmarł w październiku 1831 roku.

Friedrich Hendess w znacznym stopniu rozbudował rodzinną firmę. Urodził się w 1800 roku w Stargardzie. Już jako 16-latek praktykował w ojcowskim typographeum – termin ten oznacza połączenie funkcji związanej z drukowaniem (zecernia, introligatornia) oraz wydawaniem i sprzedażą książek. Doświadczenie „towarzysza sztuki drukarskiej” (tak mawiali o sobie przedstawiciele tego zawodu) zdobywał w oficynach Berlina i Münster. Po objęciu zarządzania koszalińską drukarnią zmodernizował zakład. Był również autorem projektu maszyny do dwukolorowego druku, na który w 1838 roku otrzymał patent pruskiego Królewskiego Ministerstwa Finansów.

Ponieważ aby drukarnia zarabiała, musi drukować, został wydawcą, który publikował beletrestykę, poezję, dzieła naukowe dotyczące historii, ekonomii, rolnictwa, a nawet encyklopedie. Jednocześnie był rzutkim księgarzem, do którego poza Koszalinem należały księgarnie w Stargardzie, Kołobrzegu, Słupsku i Szczecinku, a także handel artykułami papierniczymi. W pewnym okresie był również właścicielem papierni w podkoszalińskim Kluß (obecnie Kłos). Swoją ofertę rozszerzył o usługę odpłatnego wypożyczania książek w bibliotece oferującej 2000 pozycji. Ponieważ wszystko to wymagało reklamy, postanowił wydawać gazetę, dzięki której jego oferta mogła dotrzeć do szerokiego kręgu odbiorców.

Redaktor

Na początku XIX wieku w całych Niemczech ukazywało się ponad 200 tytułów gazet i czasopism, ale rynek prasowy na Pomorzu był bardzo skromny. Od 1755 roku istniała tu tylko „Königlich privilegiesse Stettiner Zeitung” („Królewska Uprzywilejowana Gazeta Szczecińska”) zamieszczająca doniesienia ze świata oraz Szczecina i okolic oraz drobne ogłoszenia i reklamy okolicznych przedsiębiorców. Od 1823 roku w Stargardzie księgarz Han wydawał tygodnik „Stargarder Wochenblatt” drukowany w tamtejszej filii drukarni Carla Gottlieba Hendessa. W lutym 1825 roku ukazał się w Słupsku „tygodnik dla miasta Słupska” („Wochenblatt für die Stadt Stolp”), kolejny – „Tygodnik Kołobrzeski” („Kolberger Wochenblatt”) miał zacząć niebawem ukazać się w Kołobrzegu (pierwszy numer pojawił się w lipcu 1825 roku). Decyzja o rozpoczęciu wydawania własnej gazety w Koszalinie przez dobrze prosperującą i doświadczoną firmę wydawniczo-typograficzną wydawała się oczywista. Friedrich Hendess zwrócił się do władz o zgodę na wydawanie czasopisma o nazwie „Allgemeiner Pommerscher Volksblatt” („Powszechna Pomorska Gazeta Ludowa”) i ją otrzymał, choć pod pewnymi warunkami. Należy pamiętać, że Europa po Kongresie Wiedeńskim była czasem reakcji na wcześniejsze dążenia rewolucyjne i niepodległościowe. Aby im zapobiec, wprowadzono przepisy nakazujące m.in. wymóg posiadania zgody cenzury na wszelkie wystąpienia publiczne. Hendess uzyskał prawo do wydawania tygodnika pod warunkiem, że nie będzie tam zamieszczał wiadomości politycznych i religijnych.

W próbnym numerze „zerowym”, który ukazał się 12 marca 1825 roku, wydawca i redaktor w jednej osobie zapowiedział, czego mogą spodziewać się czytelnicy w kolejnych numerach. Miały to być opowiadania i poezje, informacje ze świata i regionu, zapytania czytelników i odpowiedzi redakcji, ogłoszenia kościelne (zapowiedzi, urodziny i zgony), ceny zbóż oraz reklamy i drobne anonse. Ośmiostronicowa gazeta ukazywała się w soboty, a prenumerata całoroczna kosztowała 1 talara i 20 srebrnych groszy. Pierwszy oficjalny numer ukazał się w wielkanocną sobotę 2 kwietnia 1825 roku.

Opowiadania, poezje i anonse

„Allgemeiner Pommerscher Volksblatt” miała nakład około 200 egzemplarzy, co nawet w liczącym wówczas około około sześciu tysięcy mieszkańców Koszalinie, było znikomą ilością. Sprzedaż opierała się na subskrypcjach, a prenumeratorami były głównie osoby dobrze wykształcone: urzędnicy, nauczyciele, osoby duchowne i okoliczni właściciele ziemscy. Redakcja dystansowała się od polityki. Na pierwszej stronie zwykle znajdował się romantyczny lub patriotyczny wiersz, większość pozostałych zajmowały drukowane w częściach opowiadania, sentencje, anegdoty historyczne i rozmaite ciekawostki. Zdarzały się artykuły na temat pomorskich miejscowości (np. Koszalina lub Trzebiatowa) z dołączonymi litograficznymi rycinami przedstawiającymi te miasta. Ostatnie dwie-trzy strony były przeznaczone na informacje o narodzinach, zgonach i zaręczynach, wykaz gości przybyłych do miejscowych hoteli (w Koszalinie był to hotel „Kronprinz von Preussen” i „Hôtel de Berlin”) oraz ogłoszenia drobne i reklamy, głównie dotyczące wydawnictw oferowanych przez wydawnictwo Hendessa. Redakcją zajmował się Friedrich Hendess, choć w latach 1829-1831 był nim również Johann Ernst Benno, koszaliński pisarz, poeta, autor zamieszczonego w jednym z numerów gazety z 1830 roku patetycznego wiersza poświęconego pomnikowi wzniesionemu rok wcześniej na Górze Chełmskiej oraz wydanej w 1840 roku (przez Hendessa) „Historii miasta Koszalina”.
Pierwsza reklama ukazała się w numerze 4., w kolejnym miejsce pod swoje obwieszczenie wykupił magistrat. Jednoosobowa redakcja od początku zmagała się z krytyką części czytelników. Dyskutowano na różne tematy: herbu Koszalina, zapobiegania pladze ślimaków czy poziomu wydarzeń kulturalnych. Wśród nich znalazł się tekst napisany przez osiadłą w Koszalinie legendarną 57-letnią wówczas niemiecką aktorkę teatralną Henriettę Hendel-Schütz, która w październiku 1830 roku zachwycała się obrazami właśnie osiadłego w Koszalinie młodego (23 lata) artysty malarza Ferdynanda Hauptnera. Ten sam malarz kilkanaście lat później namaluje zbiorowy portret rodziny Friedricha Hendessa, już jako radnego miejskiego, z żoną Wilhelminą i pięciorgiem dzieci, na tle siedziby wydawnictwa.

Kösliner Zeitung

Wiosna Ludów 1848 roku zniosła w Prusach cenzurę prewencyjną, ale nie oznaczało to wolności słowa. Kwestionowany przez władze artykuł prasowy mógł teraz skutkować konfiskatą nakładu, grzywną i zniszczeniem płyt drukarskich. Przekonał się o tym boleśnie Hendess, który ukarany grzywną za naruszenie prawa prasowego zmuszony był zamknąć gazetę. W jej miejsce powołał natychmiast nowy tytuł: „Cösliner Intelligenzblatt” z niemal identyczną winietą.

W 1859 roku nastąpiła kolejna zmiana nazwy i aż do końca istnienia gazeta ukazywała się jako „Cösliner Zeitung” (po reformie pisowni w 1901 roku „Kösliner Zeitung”). Ilość drukowanych egzemplarzy wzrosła do 350. W trakcie i po wojnie francusko-pruskiej 1870 roku nakład gazety stopniowo rósł osiągając rekordową ilość 11 tysięcy egzemplarzy podczas wystawy rzemiosła, przemysłu i handlu w 1912 roku. Kolejny rekord odnotowano podczas I wojny światowej (12 tysięcy). W 100-lecie istnienia gazety, obchodzonego w 1925 roku, nakład wyniósł 16 tysięcy aż 120-stronicowych egzemplarzy. Dziesięć lat później przy okazji druku specjalnego wydania z okazji 110. rocznicy istnienia gazety redakcja podała, że gdyby wszystkie egzemplarze tego numeru ułożyć jeden na drugim, to przewyższyłyby wieżę koszalińskiego kościoła Mariackiego, a gdyby strony wszystkich egzemplarzy ułożyć jedna za drugą, to rozciągałyby się na długości 70 km, czyli dalej niż z Koszalina do Słupska.

W ciągu swojej działalności wydawnictwo Hendess wydawało oprócz „Kösliner Zeitung” cotygodniowy dodatek „Unsere Heimat” („Nasza Mała Ojczyzna”), a także inne tytuły, m.in. „Allgemeine Badeanzeiger” („Powszechny Kurier Kąpieliskowy”), „Hausbesitzer-Zeitung” („Gazeta dla Właścicieli Domów”), „Pommersche Imkerzeitung” („Pszczelarz Pomorski”), „Kösliner Verkehrszeitung” („Koszalińska Gazeta Komunikacyjna” i „Ostpommersche Sportschau” („Wschodniopomorski Przegląd Sportowy”).
Friedrich Hendess zmarł w 1881 roku, a działalność kontynuował urodzony w 1830 roku jego syn Dawid, który również rozszerzał formy docierania do czytelników. Z jego inicjatywy w Koszalinie pojawiły się charakterystyczne słupy ogłoszeniowe, a do działalności wydawniczej doszła w 1878 roku nowa inwestycja, którą była wybudowana w pobliżu drukarni łaźnia rzymska z natryskami, wannami, masażami, balneoterapią i rosyjską sauną.

Dawid Hendess zmarł w 1915 roku, a firmę odziedziczyły dzieci jego młodszego brata Georga (1840-1902). Jednak kryzys po przegranej przez Niemcy I wojnie światowej odbił się również na finansach wydawnictwa, które zostało zmuszone do przekształcenia się w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością. Na początku lat 30. XX wieku wyposażona w nowoczesne maszyny offsetowe drukarnia Hendessa była jedną z najnowocześniejszych na Pomorzu.

Po dojściu do władzy przez nazistów cała niemiecka prasa została poddana ich kontroli i do ostatniego numeru „Kösliner Zeitung” ukazywała się jako partyjny organ NSDAP okręgu Pomorza. Po zdobyciu Koszalina przez Armię Czerwoną w 1945 roku budynek drukarni ocalał, ale jego wyposażenie zostało wywiezione. Dopiero w latach 50. ponownie zaczęto tam drukować lokalną gazetę – tym razem był to polski „Głos Koszaliński”. Ale to już zupełnie inna historia.